Skip to main content

उच्छल जलधि तरंग...

भारत के सुदूर दक्षिण में विराजित कन्याकुमारी में समुद्र के भीतर एक शिला पर स्वामी विवेकानंद का स्मारक बना है| स्वामीजी ने अपने भारतभ्रमण के दौरान इस शिला पर तीन दिन चिंतन किया था| आज उसी शिला पर बैठ मैं प्रकृति के उस अद्भुत कलाकृति को देख रहा था जहाँ तीन समुद्र एक दुसरें से मिलते है| कहने को तो 'हम' कहते है कि ‘तीन समुद्रों’ का मिलाप हो रहा है| लेकिन फिर सोचा - अरे, समुंदर तो एक ही है| हम इंसानों ने उसे तीन अलग अलग नाम दे कर बाँट दिया| और, फिर अब 'हम' ही कह रहे है कि वे मिल रहें हैं| चलो, कोई बात नही| तीन तो तीन ही सही| लेकिन हाँ, हर भारतीय ने इस शिलास्मारक को जरूर देखना चाहिये इसमें कोई दो (या ‘तीन’) राय नहीं| J सच कहूँ तो, देखना नहीं 'महसूस' करना चाहिये| क्यूंकि, विवेकानंद शिला स्मारक कोई ‘टूरिस्ट स्पॉट’ नहीं है| वह तो एक स्फूर्तिस्थान है| पर्यटक के वेश में जाओगे तो शायद सिर्फ ‘तीन समंदर’ देख पाओगे|

समुद्र के भीतर विवेकानंद शिलास्मारक और तमिल संत तिरुवल्लुवर की प्रतिमा

कन्याकुमारी से निकल कर मैं और अंकित केरल की राजधानी तिरुवनंतपुरम की तरफ चल पड़े| वैसे तो दूरी सिर्फ ९० किलोमीटर की है| लेकिन यह सफ़र कुछ अलग ही था| तमिलनाडु से हम केरल में जाने वाले थे| जैसे जैसे हम केरल की तरफ आगे बढ़ रहे थे, दुकानों पें लिखे अक्षर बदलते गये| पहले तमिल, फिर उसके बाद कभी तमिल और कभी मल्यालम, और फिर उसके बाद मल्यालम| बड़ी सहजता से से हम एक राज्य से दूसरी राज्य में पहुँच गये थे| लकीरें तो आदमी ने ही खींची है; भूमि तो समुद्र की तरह एक ही तो है|

इसके बारे में सोचते रह गया और फिर पता ही नहीं चला कि राष्ट्रगान की धुन मेरे होटों पर कब सवार हुई| एक के बाद एक शायद ३-४ बार पूरा राष्ट्रगान गाने के बाद मेरी अस्वस्थता बढती चली गयी| राष्ट्रगीत के शब्द हमेशा कि तरह मुझे आज आनंद नहीं बल्कि पीड़ा दे रहें थे, चुभ रहें थे|

पंजाब सिंध गुजरात मराठा
द्राविड उत्कल बंग

उत्तरी भारत में पंजाब से शुरू हो कर पश्चिमी तट के गुजरात को अपने साथ लेता है| दक्षिण प्रान्त को अपने साथ जोड़ कर ओडिशा(उत्कल) को गले लगाते हुए बंगाल में आ जाता है|

लेकिन फिर बंग प्रान्त के आगे राष्ट्रगीत रुक क्यों जाता है? हमारा पूर्वांचल कहा है इस ‘राष्ट्र’गीत में? क्यूँ सिर्फ ‘विन्ध्य हिमाचल यमुना गंगा’ ही शामिल है हमारे राष्ट्रगीत में? गारो-खासी पर्वतशृंखला या अद्वितीय ब्रह्मपुत्र क्यों नहीं? क्या ये राष्ट्रगीत अधुरा नहीं है? क्या ये राष्ट्रगीत हर किसी नागरिक का राष्ट्रगीत बना है? क्या हमारे किसी पूर्वांचली बहन ने यह सवाल पूछें तो हम कुछ जवाब दे पाएंगे?

राष्ट्रगीत केवल एक राष्ट्रिय गीत नहीं| वह देश की एक पहचान है| देश के विचारों का प्रतिनिधित्व करता है|

दिल्ली में अरुणाचली भाई नीड़ो तान्या की हत्या कर दी गयी और हम देखते रहे| मुंबई में पूर्वांचली भाईयों के अन्दर खौफ डाला गया और वे भारतभर से भागने के लिए मजबूर हो गये| ‘भारत भाग्यविधाता’ के लिए इससे शर्मनाक चीज क्या है? आझादी के ६० सालों के बाद भी आज हमारे पूर्वांचली भाई-बहनों को 'क्या तुम चायनिस हो?' ऐसे पुछा जाता है| क्या कभी हमने उन्हें अपना माना है? और अगर गलती हमारी है तो फिर 'ग्रेटर नागालैंड या स्वतंत्र मणिपुर' की मांगे उठती है तो उसमे गलत ही क्या है? इसकी शुरुवात कहीं अपने राष्ट्रगीत से होती है|

इसलिए मैंने सोचा – क्यूँ ना राष्ट्रगीत को और सर्वसमावेशक बनाया जाये? उसमें ‘पूर्वांचल’ और बाकी अन्य हिस्सों को जोड़ा जाये?

अगर लकीरें इन्सान ने ही खींची है, तो क्या फिर एक राष्ट्रगीत और समृद्ध नहीं बनाया जा सकता? उसे और सर्वसमावेशक नहीं बनाया जा सकता?

सी प्रयास में शुरुआत करते हुए मैंने ‘द्राविड उत्कल बंग’ के बाद इन दो पंक्तियों को जोड़ने का विचार किया है –

पूर्वांचल मरु उत्तरांचल मध्य
कावेरी नर्मदा ब्रह्मपुत्रा
विंध्य हिमाचल यमुना गंगा....

इन दो पंक्तियों से राष्ट्रगान की समृद्धता बढ़ेगी इसमें मुझे कोई संदेह नहीं| अगर हमने प्रदेश बांटे है तो उसकी दूरियाँ कम करने का प्रयास भी तो हमें ही करना चाहिये ना? 

लेकिन केवल राष्ट्रगीत की समावेशकता बढ़ाने से नहीं चलेगा| राष्ट्रगीत हमारी सोच का प्रतिक है| सोच समावेशक बनानी होगी| शायद तब ही हमारा विशाल सिन्धु, भारतमाँ के चरण धोते हुए, और उर्जित, और आनंदित हो कर झूम उठेगा| और हम अत्यंत अवर्णनीय आनंद के साथ गायेंगे – उच्छल जलधि तरंग...

बब्बू
शनिवार, ४ अक्टूबर, २०१४
तिरुवनंतपुरम, केरल

Comments

  1. Very well written :) Hope to hear from 'babbu' again and very soon ;) :P

    ReplyDelete
  2. Abhinanan apane manmei uthe mukt vicharo ko vichardhara banane ke liye..jab ise padh rahi thi to invicharoki dahakata jyada mahsus hui kyonki election ka mahol hai aur aaj ek bhi nete ekata ke baremei apani soch vyakt nahi karana chahata. Shayad todo aur shasan karo yahi hamare nasnas mei sama chuka hai. Isiliye aap jaisi uvapidhi ke aise vichar padhkar badi tasalli hotii hai ki ek din hum Vasudev kutumbkam bana kar hi rahenge.

    ReplyDelete
  3. chhan blog lihale aahes ...

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

Is it all about sex?

Shocked by the title? Or maybe excited? Maybe you are thinking that I have gone crazy to talk about 'this' thing. Maybe, you will be disappointed with what I am going to write. In any case, since you are already here, do read till the end. Read because this is a true story about someone's private life and not-so-private life. In October 2014, I met a person with a beautiful voice. She sang a melodious Kannada bhajan. I and my friends sat around her to listen to her story, a story that was unheard of, a story which was not even close to our realities. She narrated 'her' story..a story of a transgender! Akkai is her name today but she was born as Jagadish. ...I was born as a male child, a child with male private parts. Born into an upper caste family and father serving in the Air Force, it was herculean to come out to them. My brother had married a Christian girl and was excommunicated. Then sister married a Dalit boy and was excommunicated too. At the tender ag...

दुसरीच्या गणिताचं कोडं

इयत्ता दुसरीच्या गणिताच्या पुस्तकात पाठ्यपुस्तक मंडळाने (बालभारती) संख्या वाचन आणि लेखनाची नवीन पद्धत आणली आहे. त्यावर सामाजिक माध्यमातून बरीच चर्चा झाली हे चांगलं झालं. या निमित्ताने शिक्षणासारखा महत्वाचा विषय चर्चेत आला. याबद्दल थोडक्यात... १. एकवीस , बावीस..च्या जोडीने वीस एक , वीस दोन ही पद्धत पुस्तकात आणली आहे. ही निश्चितच तुलनेने सोपी आहे याची कारणे शिक्षणशास्त्राच्या नजरेतून पुढीलप्रमाणे -   १.१ ' दशक आणि एकक पद्धतीमध्ये १० एकक एकत्र करून दशक होतो आणि त्यात पुढे एकक जोडत गेले की मोठ्या संख्या तयार होतात ' ही मांडणी प्राथमिक इयत्तांमधली पुस्तकांमध्ये मांडली जाते. यातील दशक-एकक क्रम महत्वाचा आहे. Concrete to abstract या pedagogical तत्त्वाला अनुसरून दहा एककांची मोळी तयार करणे अशा क्रियांना महत्व दिले गेले आहे. हा बदल 2005 च्या राष्ट्रीय अभ्यासक्रम धोरणापासून जास्त स्पष्टपणे मांडला आहे. संख्या वाचनाचा नवीन बदल हा त्याच धोरणाचा पुरस्कार करणारा आहे. म्हणून हा बदल गणित अध्यापनाच्या दृष्टीने शास्त्रीय ठरतो .  १.२ 'दशकाकडून एककाकडे'  हा  क्रम...

बाकरवडी ते बरीटो - भाग २: कोणी प्रवेश देईल का, प्रवेश?

जीआरीच्या अटकेतून पसार होऊन मी अरुणाचल गाठले. धावपळीने ग्रासलेल्या शहरी जीवनाशी फारसा संबंध न ठेवणाऱ्या डोंगराळ अरुणाचलात इतकी शांतता लाभण्याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे माझ्या मोबाईलला नसलेली रेंज. बोंबलायला पुण्यातून एकही फोन नाही ओ! पहाटे पाचलाच उजाडणार. पण आपण सातला उठायचं, उपासना करायची, नाश्ता हाणला की थेट शिबिरात. संध्याकाळी मैदान, दल वगैरे संपवून रात्रीचं जेवण करून, पोरांशी गप्पा मारून थेट दहा वाजताच खोलीवर परत यायचं. त्यानंतर वीज पुरवठा बंद होणार. मेणबत्तीच्या प्रकाशात पुढच्या दिवशीचे नियोजन करेपर्यंत १२ वाजणार. मग कीर्र अंधारात उभ्या असलेल्या आपल्या खोलीबाहेर मस्त खुर्ची टाकून मोबाईलवर धृपद लावायचे आणि समोरच्या झाडीतल्या रातकिड्यांच्या साथीने त्या अभंग समाधीचा अद्भुत अनुभव घ्यायचा..आत्मिक सुख..दुसरं काय! अरुणाचलहून पुरेशी आत्मिक विश्रांती घेऊन परत आल्यावर सुरु झाली विद्यापीठांना अर्ज करण्याची लगबग. बहुतेक ठिकाणी एक डिसेम्बरच्या आतच अर्ज करायचे होते. त्यासाठी रोज विद्यापीठांची माहिती वाचा, त्यातले आपले आवडते विभाग शोधा, त्या ठिकाणी काम करणारे प्राध्यापक शोधा, त्या ५०-६० प्राध्...